მეფე - დავით აღმაშენებლის საფლავი

 სრულიად საქართველოს მეფეების სამარხთა შორის გელათში დღესდღეობით ცნობილია დავით აღმაშენებლის საფლავის ადგილი. დავითი დასაფლავებულია ღვთისმშობლის ტაძრის სამხრეთით. სასაფლაო წარმოადგენს ცალკე ნაგებობას (მცირე ეკლესიას), რომელიც მონასტრის ჭიშკარიც ყოფილა, საფლავის ქვას იმგვარი მდებარეობა აქვს, რომ ჭიშკარში შემსვლელი უთუოდ მასზე გადაივლის. ხალხური გადმოცემით, ასეთი ადგილი თითქოს განგებ აირჩია დავითმა თავმდაბლობის გამოსახატავად. საფლავის ქვაზე ამოკვეთილია ფსალმუნის სიტყვები: " ქრისტე, ესე არს განსასუენებელი ჩემი უკუნითი უკუნისამდე, (რამეთუ მთნავს ესე), ამასა დავემკვიდრო მე."
  ნაგებობა გრძელია და ერთმანეთის მოპირდაპირედ აქვს თაღიანი ორი ფართო შემოსასვლელი. სამხრეთით, სოფლიდან შემოსასვლელი ამჟამად ამოშენებულია და ასე ყოფილა მეცხრამეტე საუკუნის 40-იან წლებშიც. ჭიშკარზე აბმული იყო რკინის კარები, რომელიც მეფე დემეტრე პირველს, დავით აღმაშენებლის შვილს, 1138-1139 წელს ქ. განძის აღების შემდეგ ქალაქისთვის მოუხსნია და აქ მოუტანია როგორც ნადავლი.

მეფე დავით აღმაშენებლის საფლავი

კარზე შემორჩენილია ამ ამბის მაუწყებელი ქართული წარწერა. ამჟამად განძის კარებიდან გადარჩენილია მხოლოდ ცალი კარი, რომელზედაც ამოჭედილია შემკვეთისა და გამკეთებელი ოსტატის ვინაობის, აგრეთვე თარიღის (1063წ.) აღმნიშვნელი არაბული წარწერა. მეორე ცალი კარი, მეთვრამეტე საუკუნეში სალურსმნე მასალად გამოუყენებიათ, მისგან დარჩენილია მხოლოდ წარწერიანი დაზიანებული ფურცლები.

გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - გელათი. გამომცემლობა "ცოდნა" 1959წ.

გელათი - სამრეკლო

 

გელათი - სამრეკლო

სამრეკლო სამსართულიანია. პირველი სართული თაღოვანი ღია ნაგებობაა, სადაც მილით შემოყვანილია წყაროს წყალი. მეორე სართული პატარა ოთახს წარმოადგენს ბუხრითა და ორი სარკმლით. მრგვალ და გუმბათოვან მესამე სართულზე მოთავსებულია ზარები.

ძველი აღწერილობით, სამრეკლოს ქვეშ ყოფილა ჭა, რომელშიც წყაროს წყალი გროვდებოდა. ჭიდან მილი გამოდიოდა, ხოლო მილის ქვეშ თითო საჟენზე მეტი სიგრძის სამი ქვის ოთკუთხა ყუთი მდგარა, რომელშიც მიედინეობდა წყალი. წყაროს წყალი მიწისქვეშა მილებით შეყვანილი ყოფილა ბერების სამყოფელოში და სამეურნეო დანიშნულების ყველა შენობაში.

(სამწუხაროდ სამრეკლოს სურათები მეტი არ იყო, ამიტომ თუ გსურთ უფრო მკაფიო წარმოდგენა შეგექმნათ ამ სამრეკლოში არსებული წყაროს შესახებ, და ასევე გელათის სამონასტრო კომპლექსში არსებულ  სხვადასხვა ეკლესიებზე  გახსენით ეს ლინკი:  

 

გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - "გელათი". გამომცემლობა "ცოდნა". 1959წ.

გელათი - წმინდა ნიკოლოზის ეკლესია

                                                        გელათი - წმინდა ნიკოლოზის ეკლესია      
                                                       
    გელათის ძეგლთა შორის ეს ეკლესია ყველაზე ახალია, მაგრამ მისი აშენების თარიღი უცნობია. იგი ორიგინალურია იმ მხრივ, რომ თაღოვან სვეტებზე დგას. ძველი წყაროები მას "ოთხსვეტოვანნ ეკლესიას " უწოდებენ. ეკლესიას ჩრდილოეთიდან ასასვლელი მაღალი ვიწრო კიბე აქვს.

                                                                გელათი

    საბუთები მიუთითებენ, რომ ნიკოლოზის ეკლესია მეფეებს უბოძებიათ ქსნის ერისთავისთვის სასაფლაოდ.
  1650 წელს, როცა გელათი რუს ელჩებს ტოლოჩანოვსა და იევლევს მოუნახულებიათ, წმ. ნიკოლოზის ეკლესია ცარიელი და გაუქმებული ყოფილა.
  წმ. ნიკოლოზის განახლება უცდია ჯერ იოსებ კათალიკოსს (1769-1776წწ.) , ხოლო 1787 წელს საფუძვლიანად განუახლებია ექვთიმე მიტროპოლიტს. ამ წლიდან წმ. ნიკოლოზის ეკლესია ისევ ქსნის ერისთავთა გვარის ერთ-ერთი ოჯახის სასაფლაოდ ითვლება.


 გამოყენებული ლიტერატურა:  ბ.ლომინაძე- გელათი. გამომცემლობა: "ცოდნა" 1959წ.

გელათი - წმინდა გიორგის ეკლესია

                                            გელათი - წმინდა გიორგის ტაძარი

    ღვთისმშობლის ეკლესიის აღმოსავლეთით დგას წმ. გიორგის ეკლესია, რომელიც აშენებულია XIII საუკუნეში. წმ. გიორგის ეკლესიას დასავლეთით აქვს გრძელი მინაშენი. ეკლესია ჯვრის ფორმისაა, ცენტრალურ გუმბათოვანი. აქვს რვა სარკმელი. კედლები მოხატულია უმთავრესად მუქ ლურჯ ფონზე.
  წმ. გიორგის ეკლესიის კედლის მხატვრობა გვიანფეოდალური ხანის მონუმენტური ხელოვნების ერთ-ერთ საუკეთესო ნიმუშად ითვლება. მხატვრობის ერთი ნაწილი შესრულებულია XVI საუკუნეში, დასავლეთ საქართველოს კათალიკოს ევდემონ ჩხეტიძის შეკვეთით, რასაც ამავე ეკლესიის გუმბათის შუბლზე დასავლეთით მოთავსებული წარწერა გვამცნობს. ეს ევდემონი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დახატულია ღვთისმშობლის ეკლესიაშიც. იგი დასაფლავებულია ამავე წმ. გიორგის სახელობის ეკლესიში. 1651 წელს მისი საფლავი ეპიტაფიურთ უნახავთ რუს ელჩებს - ტოლოჩანოვსა და იევლევს. ამჟამად ევდემონის საფლავი ცნობილი არაა. ევდემონი პირველი კათალიკოსია, რომელიც გელათში იქნა დასაფლავებული. მის შემდეგ ყველა კათალიკოსი გელათში იმარხებოდა. ეს ფაქტი უკავშირდება გელათში საკათალიკოსო რეზიდენციის გადმოტანას, რომელიც სწორედ მეთექვსმეტე საუკუნის მეორე ნახევარში მოხდა.
   საკმაოდ გვიან წმ. გიორგის ტაძრისთვის დასავლეთის მხრიდან გრძელი ნაგებობა მიუშენებიათ. ამ მინაშენში მოხვედრილია წმ. გიორგის ეკლესიის ერთადერთი კარი, რომელიც ორივე მხარეზე გაფორმებულია მოჩუქურთმებული სვეტებით.
   დასავლეთის ეს მინაშენი სამგანყოფილებიანია. გარედან, მინაშენის სარკმლის ჩარჩოში ჩასმულია შეფერადებული ქვის ბარელიეფი წმ. გიორგის გამოსახულებით. ამოკვეთილია წარწერა : " წმიდა გიორგი" და " წმიდაო გიორგი მეოხ მეყავ მსასოებელსა ბერსა შენსა იოანე ბერსა ბახტაძეს". უნდა ვიგულისხმოთ, რომ აქ მოხსენებული იოანე ბახტაძე ამ ნაკეთობის შემსრულებელია.


გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - გელათი. გამომცემლობა "ცონდა" 1959წ.

გელათის ტაძარი

 

                                                        გელათის სამშვერილი აფსიდი                                   

                                                           გელათის ტაძარი

    გელათის მონასტერი ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლია, რომელიც მდებარეობს  ქალაქ ქუთაისის ჩრდილო აღმოსავლეთით, მდინარე წყალწითელის ხეობაში. დაარსებულია 1106 წელს დავით აღმაშენებლის თაოსნობით. ანსამბლში შედის სხვადასხვა დროინდელი (ძირითადად XII-XIII სს). შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების სიაში.  გელათის სამონასტრო კომპლექსში შემავალი ნაგებობებია : ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის მთავარი ტაძარი,  წმ.გიორგის სახელობის ეკლესია, წმ. ნიკოლოზის სახელობის ეკლესია, სამრეკლო, აკადემია, გალავანი.

გამოყენებული ლიტერატურა 

გელათის მოზაიკა

       გელათის ღვთისმშობლის ტაძრის, საკურთხევლის აფსიდის კონქში, მოზაიკური მხატვრობაა, რომელიც შესრულებულია 1125-1130 წლებში. საკურთხევლის აფსიდის კონქის შემკობა მოზაიკით ჯერ კიდევ ძველი მოვლენაა (მცხეთის ჯვრის მცირე ტაძარი და წრომი. VIIს.).  საკურთხევლის მოზაიკა შესრულებულია დავით აღმაშენებლის ანდერძით, მისი შვილის დემეტრე მეფის დაკვეთით, 1125-1130 წლებში.

                                           გელათის, მარიამ ღვთისმშობლის მოზაიკა

                                                         გელათის მოზაიკა

   კონქის ცენტრში მოზაიკით ოქროსფერ ფონზე წარმოდგენილია მდგომი ღვთისმშობელი ყრმა იესო ქრისტეთი ხელში, აქეთ-იქით მთავარანგელოზები მიქელი და გაბრიელი. მოზაიკა საერთოდ კარგად არის მოღწეული, მაგრამ მოზაიკის მხატვრობის ქვედა ნაწილი ჩამოწვენილია, რომელიც XVI საუკუნეში ფრესკით შეუვსიათ.
   ღვთისმშობლის ფიგურა ყრმა იესოთი, რომელსაც მთელ კომპოზიციაში ცენტრალური ადგილი უჭირავს, ოდნავ მობრუნებულია მარჯვნივ და ერთგვარად ბუნებრივი მოძრაობით ხასიათდება. აქ პირველადაა დარღვეული საზეიმო მონუმენტალობა  და მოზაიკის მხატვრობაში დინამიკურობაა მიღწეული.
   გელათის მოზაიკის კომპოზიცია მხატვრული გადაწყვეტით წმინდა ქართული შემოქმედებაა, რომელსაც პარალელი იმ დროის მსოფლიო ხელოვნებაში არ მოეძებნება. ამგვარი გადაწყვეტა ახალი მოვლენაა.
    ბიზანტიურ ხელოვნებაში, როგორც წესი, ღვთისმშობელი გადმოცემულია ფრონტალურად, მკაცრი რელიგიურ-დოგმატური გაგებით. გელათის საკურთხევლის მოზაიკაში კი, ღვთისმშობლის მარჯვნინვ მობრუნებით, პირველად და გაბედულად დარღვეულია ეს ბიზანტიური ტრადიცია.
    გელათის საკურთხევლის მოზაიკის ღვთისმშობლის პირისახის ნაკვთები საგრძნობლად განსხვავებულია ბიზანტიური ძეგლების ასეთივე საკურთხევლის ღვთისმშობლისაგან.

   გელათის ქართულ ღვთისმშობელს საგრძნობლად მოგრძო პირისახე აქვს, თვალის ჭრილი გრძელი, თხელი ცხვირი თითქოს მოღუნული, გამოყვანილი ტუჩები. მარიამი ქართველი ქალის ნაციონალურ ნიშნებს ატარებს.
გელათის ღვთისმშობლის მოზაიკური ფრესკა

           ბიზანტიურ მოზაიკაში, თითქმის ყველა დროის ძეგლში, ღვთისმშობელს აქვს ერთნაირი დამახასიათებელი პირისახე. ოვალური სახის მოყვანილობა, გრძელი, ოდნავ მოღუნული ცხვირი და ა.შ.
ბიზანტიური მარიამ ღვთისმშობლის ხატი


   ქართველი ხელოვანის მიერ შესრულებული გელათის მოზაიკა სრულიად ორიგინალური მხატვრული ძეგლია. აქვე აღსანიშნავია, რომ გელათის მოზაიკაში კენჭების წყობა უფრო მჭიდროა, ვიდრე კონსტანტინოპოლის ცნობილი სოფიის ტაძარში.  ღვთისმშობლის ეკლესიის კედლის მხატვრული გაფორმება შესანიშნავია იმითაც, რომ მოზაიკისთან შერწყმულია ფრესკაც, ხოლო ასეთი ერთიანობა არ იცის ბიზანტიურმა მხედველობამ.


გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - გელათი. გამომცემლობა "ცოდნა". 1959 წ.

გელათი - ღვთისმშობლის დიდი ტაძარი

    გელათის ღვთისმშობლის ეკლესია ჯვარულ-გუმბათოვანი ტიპისაა და ითვლება შუა საუკუნეების ქართული არქიტექტურის შესანიშნავ ნიმუშად. იგი აღმართულია შუა ადგილას. აგებულია დავით აღმაშენებლის მიერ 1106-1125 წლებში. ტაძარი დღემდე უცვლელად არის მოღწეული.
    შუა საუკუნეების საეკლესიო არქიტექტურისთვის დამახასიათებელი იყო ჯვარულ-გუმბათოვანი ტიპები. მთავარი ყურადღება ექცეოდა ტაძრის სივრცეს. ზომების გადიდებით არქიტექტორი ცდილობდა შეექმნა გრანდიოზულობის შთაბეჭდილება. საგრძნობლად შემცირებული იყო გუმბათის ყელის დიამეტრი, სიმაღლე კი გადიდებული. მთავარ ამოცანად იდგა შენობის გარეთა გაფორმება. შენობის გარეთა კედლები უფრო მდიდრულად იყო შემკობილი. შიგნითა მოხატულობა კი მხოლოდ საკურთხევლის მოზაიკით არ ამოიწურებოდა, სავალდებულო იყო კედლის მთლიანად მოხატვა და სხვა.
 

                                                                   გელათი                  

    ამ საერთო თვისებების მატარებელია გელათის ღვთისმშობლის ტაძარი.   ტაძრის გუმბათის ყელი ოთხ საყრდენზეა აღმართული და გააჩნია თექვსმეტი სარკმელი. გელათის ტაძარი თავისი დროის ძეგლებთან შედარებით კერძო თავისებურებებსაც იჩენს. ამ მხრივ ყურადღებას იპყრობს აღმოსავლეთის ფასადზე გამოწეული სამი აფსიდი. ტაძარი უხვადაა შემკობილი არქიტექტურული დეკორით, მაგრამ მას არ გააჩნია ტრადიციული მოჩუქურთმება და სადადაა დარჩენილი რითაც ტაძარი გამოირჩევა მისი ჯგუფის სხვა ძეგლებისგან (სამთავისი- 1030წ., იკორთა - 1172წ. და სხვა.). იმის გამო რომ თითო-ოროლა დეტალი ჩუქურთმითაა შემკული, აღნიშნული ტაძარი ამ მხრივ დამთავრებული არ ყოფილა. განზრაქული ორნამენტული გაფორმება მან ვერ მიიღო.
     ღვთისმშობლის ტაძრის დღევანდელი შიგნითა მოხატულობა და წარწერები XVI-XVII საუკუნეებს მიეკუთვნება. შემორჩენილია ძველიც, XIV საუკუნის მხატვრობა. საკურთხევლის აფსიდის კონქში მოზაიკური მხატვრობაა, რომელიც შესრულებულია 1125-1130 წლებში.  საკურთხეველი მთლიანად მოხატულია. საკურთხევლის ფრესკებზე მოცემულია სცენები სახარების სიუჟეტებიდან და პორტრეტები მამამთავრებისა. საკურთხევლის ეს ფრესკული მხატვრობა ეკუთვნის  XVI  და  XVII  საუკუნეებს.
     საკურთხევლიდან სამკვეთლოში თაღიანი  დაბალი გასასვლელია. თაღზე, მარცხნივ გამოხატულია ქართული წარწერით გელათის პირველი ეპისკოპოსი მელქისედეკ საყვარელიძე. ამავე თაღში მარჯვნივ, გამოსახულია ღვთისმშობელი იესოთი.
    გუმბათის ყელში, სარკმლებს შორის მოთავსებულ არეებზე გამოსახულია ებრაელთა მეფეები დავითი და სოლომონი.მათ ქვემოთ მოთავსებული ქართული წარწერებით ვგებულობთ, რომ ტაძრის ამ ნაწილის მხატვრობის შემსრულებელი ოსტატები ყოფილან სვიმონი და მისი მოწაფე თევდორე. გუმბათის შუბლზე მოთავსებული საღვთისმეტყველო წარწერები ქართულ და ბერძნულ ენებზე.
      ღვთისმშობლის ეკლესიის ჩრდილოეთ კედლის ქვედა რეგისტრში თანმიყოლებით გამოხატული არიან ისტორიული პირები, რომელიც გელათის მონასტრის სხვადასხვა დროის მაშენებელ-განმაახლებელნი იყვნენ. მარჯვნიდან მარცხნივ პირველი დავით აღმაშენებელია, მის გვერდით დახატულია დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსი ევდემონი (ევდემონ ჩხეტიძე). იგი მოღვაწეობდა 1557-1578 წლებში. მის  მომდევნოდ წარმოდგენილია მეფე ბაგრატ მესამე (1510-1565წწ.), მის გვერდით კი მისი მეუღლე ელენეა. მათ შემდეგ კი არის იმერეთის მეფე გიორგი ბაგრატის ძე (1565-1583წწ.).

 

გელათის მაშენებელ - განმაახლებელნი

  ღვთისმშობლის ეკლესიაში ჩრდილო და დასავლეთ მკლავებს შორის  არის იმერეთის მეფის სოლომონ პირველის(1751-1784წწ.) საფლავი ეპიტაპიურთ. წარწერა საკმაოდ გვიან პერიოდშია შესრულებული.

   სამხრეთის კედელთან,სალაროს წინ არის XIX საუკუნის მოღვაწის, იმერეთის ეპისკოპოსის გაბრიელ(გერასიმე) ქიქოძის საფლავი. საფლავის ქვაზე კუთხეებში დაკრულია ლითონის წარწერიანი ოვალური ფირფიტები. წარწერაში ვრცლადაა გადმოცემული დაბადების, მოღვაწეობისა და გარდაცვალების თარიღები.

                     გაბრიელ ქიქოძის საფლავი გელათში

                                                                       გელათი 

 ჩრდილოეთის მინაშენი. ჩრდილოეთის კედლის მთელ სიგრძეზე  ღვთისმშობლის ეკლესიას აკრავს ოთხგანყოფილებიანი მინაშენი. მინაშენის შუა განყოფილებაში არის დასავლეთ საქართველოს კათალიკოს ზაქარია ქვარიანის საფლავი.
    კარიბჭეში ჩრდილოეთის კარების თაღზე არის წარწერა, საიდანაც ვგებულობთ რომ გელათის მთავარეპისკოპოსს ანტონს მოუხატვინებია კარიბჭე იმერეთის მეფის გიორგის (1565-1584წწ.) დროს. ანტონ მაწყვერელს გელათის კათედრა ეკავა 1565 წლიდან, რადგან პოლიტიკური მდგომარეობის გართულების გამო მოუწია აწყურის (სამცხე-საათაბაგო) დატოვება და იმერეთში გადასულა.
   ჩრდილოეთის მინაშენის პირველ განყოფილებაში, მაცხოვრის სახელობის ეკვდერში  დასაფლავებული არიან მეფეები : გიორგი კონსტანტინეს ძე (1604-1639წწ), გიორგი ალექსანდრეს ძე (1683-1720წწ), როსტომ კონსტანტინეს ძე (XVIს. 90-იანი წლები), ალექსანდრე გიორგის ძე (1639-1660წწ).

                                                                       გელათი

   სამხრეთის მინაშენი. სამხრეთის ფასადის მთელ სიგრძეზე ღვთისმშობლის ეკლესიას მინაშენი გასდევს. მინაშენის შუა ნაწილი კარიბჭეა. კარიბჭის კედლები მოხატულია XIV საუკუნეში, საქართველოს მეფის ბაგრატის დროს.
   სამხრეთის მინაშენის მეორე ეკლესია წმ. ანდრია პირველწოდებულის სახელობისაა, დიდი ხნის განმავლობაში გაუქმებული ყოფილა ისე რომ XVIII საუკუნეშიც არავინ იცოდა რომელი მეფის სასაფლაო იყო ან რომელი წმინდანის სახელწოდებას ატარებდა.  1730 წელს იმერეთის მეფეს ალექსანდრე გიორგის ძეს (1720-1751წწ.)  საკუთარ სასაფლაოდ განუახლებია ეს მივიწყებული ეკვდერი.  გელათის მონასტერში დაცული ზეპირი გადმოცემის მიხედვით თამარ მეფე (1184-1213წწ.) დასაფლავებულია ამ ეკვდერში. თამარის თანამედროვე ისტორიკოსებიც ერთხმად მიუთითებენ გელათში თამარის დასაფლავების შესახებ, მაგრამ საფლავის ადგილმდებარეობა მათ, როგორც ჩვეულებრიც, ნახსენები არ აქვთ.
 

გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - გელათი. გამომცემლობა "ცოდნა" 1959წ.

ბიბლიოგრაფია

1. როინ მეტრეველი - გელათი მეორე იერუსალიმი და ახალი ათინა. გამომცემლობა:  "არტანუჯი" . 2006წ.

2. ვახუშტი - აღწერა სამეფოის ქართლისა.
სტალინის  სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. 1941წ.

3. პარმენ ზაქარაია - ქართული ხუროთმოძღვრება . გამომცემლობა "განათლება". 1990წ.

4. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია.

5. ლომინაძე, ბაბილინა -გელათი. გამომცემლობა "ცოდნა". 1955წ.

6.ლომინაძე , ბ.გელათი : მეგზური
| 1959წ. გამომცემლობა "ცოდნა"

7. დენიზა სუმბაძე - დედა უფლისათვის ანუ გელათის აკადემია და ბერძნული ფილოსოფიის დასასრული(თბილ. უნ-ტის გმიხეილ- გელათის სახალხო აკადემია. თბილ. უნ-ტის გამ-ბა, 1997.

8. ქუთაის-გელათის მუზეუმ-ნაკრძალი / [რევაზ ჯავახაძე]. - თბ. : ხელოვნება, 1987

9. ლეილა ხუსკივაძე- გელათის მოზაიკა

10. დავით ღამბაშიძე- გელათის მონასტერი და ცხოვრების აღწერილობა მეფის დავით III აღმაშენებელისა / შედგენილი დეკანოზის დავით ღამბაშიძისაგან. - გამოცემა მეორე. - Кутаисъ, 1893

11. სიმონ ყაუხჩიშვილი - გელათის აკადემია. წიგნის პალატის გამ-ბა, 1948 (სტალინის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნ-ტის სტ.).

12. მ.გოგსაძე - ნარკვევები გელათის ძეგლის ისტორიიდან - წიგნის პალატის გამ-ბა, 1948, 

13. ვ.ჩაკვეტაძე - გელათის აკადემია : [არქიტექტურული ძეგლი] / საქ. სსრ პოლიტ. და მეცნ. ცოდნის გამავრც. საზ-ბა. - თბ., 1958

14.  ბააზოვი, გერცელ - გელათის ქუჩის დასასრული : [მოთხრობა]. - თბ. : საბჭ. მწერალი, 1961წ.

15. რ.მეფისაშვილი - გელათი : [შუასაუკუნეების ხუროთმოძღვრების ძეგლი] / საქ. კულტურის ძეგლთა დაცვის საზ-ბა. - თბ. : საბჭ. საქართველო, 1965წ.

16. მამია ასათიანი - გელათის ქრონიკები : [ნარკვევების კრებული]. - თბ. :გამომცემლობა " ნაკადული " , 1968წ.

17. ზურაბ ლომიძე - გელათი : [შუა საუკუნეების მონასტერი. გზამკვლევი]. - თბ., 1968წ.

18. ბაგრატის ტაძარი, გელათის სამონასტრო ანსამბლი, გეგუთის სასახლე / ავტ.-შემდგ. ვ. ჭიაურელი ; საქართველოს სახ. საინფორმაციო სააგენტო. - თბ., 1975წ.

19. ევგენი დერლემენკო - გელათი : არქიტექტურა, მოზაიკა, ფრესკები : [ფოტოალბომი / ავტ.: ევგენი დერლემენკო, ედუარდ გიგილაშვილი]. - თბ. : გამომცემლობა "ხელოვნება", 1982წ.

20. ლევან ტყეშელაშვილი - გელათი "მეორე იერუსალიმი სხვა ათინა" ; - ქუთაისი : გელათის სასულიერო აკადემია, 2007წ. 

21. "გელათი 2010"-"ახალი მსოფლიო და ჩვენ", ახალაზრდა მეცნიერთა საერთაშორისო კონფერენცია (2010; გელათი) - ახალგაზრდა მეცნიერთა საერთაშორისო კონფერენცია.

22. დამანა მელიქიშვილი - გელათი-"სხუა ათინა და მეორე იერუსალიმი" : გელათი - თბ., 2006წ.

გელათი - ძეგლის აღწერა

წყარო

გელათის ტაძარი

      გელათის არქიტექტურული ანსამბლი რთულია და მრავალფეროვანი. მრავალი თაობის ხუროთმოძღვართა მიერ შექმნილ გელათის ნაგებობებს ანსამბლურობა ახასიათებს. გელათის მთავარ ნაგებობებს დიდი ცვლილება არ განუცდია ჟამთასვლისაგან და თამამად შეიძლება ითქვას რომ გელათის ანსამბლი, დაცულობის მხრივ, საქართველოს ტერიტორაზე ერთადერთია. ანსამბლის მთავარ ნაგებობას - ღვთისმშობლის ტაძარი, ქართული ძეგლების იმ მცირე რიცხვს ეკუთვნის, რომელთა ამგების ღვაწლიც ისტორიას  არ დაუკარგავს.
    მემატიანე წერს თუ როგორ ააყვავა ეს სამოთხის მსგავსი ადგილი მეფემ (დავით IV), და აღმოსავლეთის "მეორე იერუსალიმში" როგორ მოუყარეს თავი საქართველოსა და უცხოეთში მყოფ ქართველ მოღვაწეებს, მეცნიერებს. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ მათ შორის იყო ბრწყინვალე ფილოსოფოსი იოანე პეტრიწი. ყველა ეს პიროვნება მოღვაწეობდა სწორედ გელათის აკადემიაში. ამასთან ერთად ისიცაა აღსანიშნავი, რომ, გელათი ხდება მეფეთა სამარხავი. აქ მიაბარეს მიწას დიდი დავითი, მისი შვილი დემეტრე, გიორგი მესამე და სხვა მრავალი.
   გელათი მომდევნო საუკუნეებშიც წამყვან კულტურულ ცენტრს წარმოადგენდა. ამავე დროს შეიძლება თამამად ითქვას რომ გელათი იყო საქართველოს ერთ-ერთი მთავარი განძსაცავი. აქ ბევრი ორიგინალური ნაწარმოები შექმნილა. მის კედლებს არაერთი ხელნაწერი და ოქრომჭედლობის ნიმუში შეუფარებია და დაღუპვას გადაურჩენია.


გამოყენებული ლიტერატურა: პარმენ ზაქარაია- ქართული ხუროთმოძღვრება. გამომცემლობა "განათლება". 1990წ.

ცნობები გელათზე..

  ცნობებს გელათის ტაძარზე ასევე ვხვდებით ვახუშტი ბატონიშვილის(ბაგრატიონის) წიგნში "აღწერაი სამეფოის ქართლისა" და წარმოგიდგენთ წყაროს ამავე წიგნიდან.

  " წყალწითელას აღმოსავლეთით არს ეკლესია ყოვლად-წმიდის ღვთისმშობლისა, დიდ-შვენიერი, დიდნაგები და ქმნული შიგნით სოფიის კენჭითა, გუმბათიანი, კეთილ-შვენიერს ადგილსა. აღაშენა აღმაშენებელმან დავით მეფემან და უწოდა სასუფეველს   გ ე ნ ა თ ი,   და აწ უწოდებენ გელათს. აქა არს ყოვლად-წმიდის ხატი ხახულის ხვთისმშობელი, ლუკა მახარებლის დახატული, შემკული ძვირფასითა ქვებითა აღმაშენებელისა და თამარ მეფისათი. აქავ არს ვარძიის ჯვარი, შემკული, დიდი ფრიად. და არიან ხატნი და ჯვარნი ოქრო-ვერცხლითა და ქვითა შემკულნი ძველითვე მრავალნი, და ეკლესია შემკული ყოვლითა საეკლესიო წესითა. ჰკიდავს ზღუდის კარი ბჭესა მისსა, რკინისა, აღმაშენებელის მოტანილი დარუბანდიდამ. და ეკლესიის ბჭეს ჰკიდავს კარი მთლად ერთის ვაზისგან გამოთლილი, უცხოსა ხელოვნებით ქანდაკებული. ამასა შინა დაფლულ არიან აღმაშენებელი, გიორგი, თამარ, ლაშა, რუსუდან და სხვანიცა და აწინდელნი მეფენი შემდგომად განყოფისა იფლვიან იმერთანი. პირველად იყო მონასტერი, შემდგომად ჰყო ბაგრატ საეპისკოპოზოდ. ამას მისცა სამწყსოდ არგვეთის ნახევარი და ოკრიბა, ქუთათლის სამწყსონი".

ვირტუალური მოგზაურობა გელათში :)

ეს ვიდეოები  მოგცემთ საშუალებას დაათვალიეროთ გელათის მონასტერი (ვირტუალურად)

გელათის ისტორია

       გელათის სამონასტრო მშენებლობა 1106 წელს დაიწყო. დავიტ მეფე 1125 წელს გარდაცვალა როცა მშენებლობის დასრულებას თითქმის აღარაფერი აკლდა. მან თავის მემკვიდრეებს უანდერძა მისი დასრულება.    " დარჩა მონასტერი სამარხავი ჩემი და საძვალე შვილთა ჩემთა და წამყვა მისთვისაც ტკივილი სამარადისო. აწ შვილმან ჩემმან მეფემან დიმიტრიმ სრულ ჰყოს ყოვლითურთ'' - წერს დავითი თავის ანდერძში.  1126 წელს  მონასტრის მშენებლობა  დაამთავრა დემეტრემ. მან ღვთისმშობლის ტაძარი მხატვრულად გააფორმებინა და აკურთხებინა.
     XII-XIII საუკუნეებში გელათი ეკონომიურად და საგანმანათლებლო შემოქმედებითი ნაყოფიერებით განვითარების უმაღლეს დონეს აღწევს.
     XV საუკუნეში გელათში მატერიალური თუ კულტურული ცხოვრება ქვეყნის საერთო პოლიტიკურ-ეკონომიკური დაცემულობის გამო შენელებულია. როგორც ცნობილია ამ ხანაში საერთაშორისო პოლიტიკურ ასპარეზზე ცვლილებები მოხდა - 1453 წელს თურქ-ოსმალებმა აიღეს ბიზანტიის იმპერიის დედაქალაქი კონსტანტინოპოლი და გაანადგურეს უძველესი იმპერია. ამის შემდეგ საქართველოს, კულტურული ტრადიციების მქონე ბიზანტიის ნაცვლად, ჩამორჩენილი ოსმალეთი დაუმეზობლდა. ამან უდიდესი გავლენა იქონია ქვეყნის კულტურულ-ეკონომიკურ ცხოვრებაზე. XV საუკუნეში საქართველო ცალკე პოლიტიკურ ერთეულებად დაიშალა და გელათი იმერეთის მეფეების საკუთრებად იქცა.
     1510 წელს სამცხეზე გავლით ოსმალთა დიდი ჯარი სელიმის მეთაურობით დასავლეთ საქართველოს შემოესია. 23 ნოემბერს მტერმა მოაოხრა სოფლები და ქალაქი ქუთაისი, ცეცხლი წაუკიდა შესანიშნავ ბაგრატის ტაძარს და გელათს.
     იმერეთის მეფეს ბაგრატ  III ( 1510-1565 წწ).  ამ ამბოხების გამო ფართო მასშტაბის აღდგენითი სამუშაოები ჩაატარა გელათში. მონასტრის ნაგებობათა შორის აღდგენილ იქნა კარგა ხნის გაუქმებული  წმ.გიორგის ეკლესია. მეფეს ასევე განუახლებია  მონასტრის ახლომდებარე მთავარანგელოზის ეკლესია, რომელიც ჯერ კიდევ დიდი ხნით ადრე საფუძვლამდე ყოფილა დანგრეული  (ამჟამად მისი ადგილმდებარეობა უცნობია).  ყოველივე ამ საქმიანობათა გამო ძველი წყაროები ბაგრატს გელათის "მეორედ აღმშენებელს" უწოდებენ.  XVI საუკუნის 20-იან წლებში ამავე ბაგრატს დაუარსებია გელათში საეპოსკოპოსო კათედრა.
    XVI საუკუნის მეორე ნახევარში ბიჭვინთიდან(აფხაზეთი) გელათში ინაცვლებს დასავლეთ საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის რეზიდენცია. კათალიკოსის აქეთ წამოსვლა გამოწვეული იყო ოსმალთა ხშირი შემოსევებით აფხაზეთში და ამ მხარის თანდათანობით გამუსლიმებით.
     XVI საუკუნის მეორე ნახევრიდან დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსებს გელათის წმ.გიორგის  ეკლესიასა და ღვთისმშობლის ეკლესიის ჩრდილოეთ მინაშენში ასაფლავებდნენ.
     XVII საუკუნის შუა წლებში, 1650-1651 წელს გელათის აკადემია უკვე აღარ არსებობდა.აკადემიის ყოფილ შენობაში  ბერების სასადილო იყო მოწყობილი.
    XVII საუკუნის მეორე ნახევარში გელათი დაქვეითებულა, რაც გამოწვეული იყო დასავლეთ საქართველოში ცენტრალური სამეფო ხელისუფლების დასუსტებით, გარეშე მტრის - ოსმალეთის ხშირი შემოსევით და ა.შ.
    XVIII საუკუნეში ინტენსიურად მიმდინარეობს გელათის განახლება, ძველი გაუქმებული ეკვდრები ახალ მეფეთა საძვალეებად გადაიქცნენ. ხდება ძველი დაკარგული ყმა-მამულების  დაბრუნება, ახალი შეწირვანი და ა.შ.
    1759 წლის 10 აგვისტოს გელათს ლეკები დასხმიან და ცეცხლი წაუკიდებიათ ტაძრისთვის.
    სოლომონ I  (1751-1784 წწ.) ენერგიულად ზრუნავდა გელათის მეურნეობის აღსადგენად.
    იმერეთის უკანასკნელ მეფეს სოლომონ II  (1784-1810 წწ.) და გელათის უკანასკნელ ეპისკოპოსს ექვთიმეს აღუდგენიათ წმ. ნიკოლოზის გაუქმებული ეკლესია.
    რუსეთთან იმერეთის შეერთების (1810წწ.) შემდეგ გელათის მონასტერი ფეოდალური სენიორიიდან საეკლესიო შტატის დაწესებულებად იქცა. რუსი ეგზარხოსის - თეოფილაქტეს საეკლესიო რეფორმების ძალით, გელათის საეპისკოპოსო გაუქმდა და იმერეთის საეპისკოპოსოს შეუერთდა (1822წწ.).
 
გამოყენებული ლიტერატურა: ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია.

გელათის მონასტრის დაარსების ამბავი

                                       დავით აღმაშენებელი გელათის ეკლესიით ხელში

  საქართველოს მეფეს დავითს  (1089-1125 წწ). მონასტრის ასაშენებლად საგანგებოდ შეურჩევია ლამაზი ბუნებრივი მდებარეობის ადგილი, სადაც ღვთისმშობლის სახელობის დიდი ტაძარი აუგია. ახლად აშენებული გელათის მონასტრისათვის მასვე შეუდგენია გელათის სამონასტრო შტატი. გელათის ამშენებელს იმთავითვე ფართო მიზნები ჰქონდა დასახული: გელათი მხოლოდ საბერმონაზვნო წირვა-ლოცვის შემსრულებელი დაწესებულება კი არ უნდა ყოფილიყო, იგი მწიგნობრულ-სამეცნიერო მოღვაწეობისა და უმაღლესი განათლების კერადაც უნდა ქცეულიყო, რის გამოც საგანგებოდ მოუწვევია სასულიერო და საერო განათლების მქონე სწავლული პირები.
    გელათმა ბრწინვალედ გაამართლა მისი დამაარსებლის ეს მიზანი. ჯერ კიდევ დავითის მეფობის ხანაში, გელათი ქართული კულტურის თვალსაჩინო ცენტრი გახდა . საერო ფილოსოფიური მეცნიერების განვითარების დონით თანამედროვენი გელათს '' მეორე ათენს'' უწოდებდნენ, საეკლესიო სასულიერო მოღვაწეობისა და განათლების მიხედვით კი  '' მეორე იერუსალიმად'' მიაჩნდათ.
    გელათის დაარსება, როგორც ფართო დანიშნულების მქონდე დაწესებულებისა, სრულიად არ ყოფილა შემთხვევითი მოვლენა ან დავით მეფის უბრალო სურვილის შედეგი. ეს ღონისძიება ბუნებრივად შეეფერებოდა საქართველოს იმდროინდელ პოლიტიკურ და სამეურნეო-კულტურული განვითარების მაღალ დონეს.

 გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - გელათი. გამომცემლობა "ცოდნა". 1959წ.

გელათის ადგილმდებარეობა

        გელათი მდებარეობს  მდინარე წყალწითელას მარცხენა მხარეს, ქალაქ ქუთაისიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთით 11 კილომეტრის დაშორებით. ქუთაისიდან გელათში მიმავალი საავტომობილო გზა იწყება გელათის ქუჩით,რომელიც მოწამეთის გავლით მიემართება მონასტრისაკენ.
       გალავნით შემორტყმული გელათის მონასტერი გაშენებულია კლდოვან-ტყიანი მთის დავაკებულ ადგილზე, საიდანაც იშლება ფართო სანახაობა: დასავლეთის მხრით - მდ. წყალწითელას ვრცელი მთაგორიანი მიდამო, ბაღ-ვენახები, დაბლობში რკინიგზის სადგური, დასავლეთით და ჩრდილოეთით სოფელი გელათი, შორს ჰორიზონტზე წყება-წყებად კავკასიონის მთები; სამხრეთ-აღმოსავლეთით მონასტერს დაჰყურებს ტყით შემოსილი მაღალი ქედი, სადაც ჩანს ძველთა-ძველი ქვის შენობის ნანგრევები და მცირე ზომის საკულტო ნაგებობები.

გზა თბილისიდან გელათის ტაძრამდე.

გამოყენებული ლიტერატურა: ბ.ლომინაძე - გელათი. გამომცემლობა "ცოდნა". 1959წ.